साउन १५ खिर खाने पर्ब एक, तर महत्व अनेक

नेपाली संस्कृति र परम्परामा साउन १५ गते खीर खाने चलनले विशेष स्थान ओगटेको छ। यो दिन केवल मिष्ठान्नको स्वाद लिने मात्र होइन, यसको पृष्ठभूमिमा धार्मिक, सामाजिक, कृषि, स्वास्थ्य र वैज्ञानिक महत्व समेटिएको छ।

१. अवधारणा र ऐतिहासिक पृष्ठभूमी
साउन १५ लाई “खीर खाने दिन” को रूपमा चिनिन्छ। यसको उत्पत्ति प्राचीन कालदेखि नै भएको मानिन्छ। वैदिक शास्त्रहरूमा पनि खीरलाई “पायस” भनेर उल्लेख गरिएको छ, जुन पितृकार्य, देवपूजा र शुभ कार्यहरूमा प्रयोग हुने एक पवित्र आहार हो ।

• कृषि सम्बन्धी महत्व
  साउन महिनामा धान रोपाइँ सकिएपछि किसानहरूले आफ्नो परिश्रमको उत्सव मनाउन खीर खाने गर्दछन्। यसले कृषि चक्रसँग जोडिएको सांस्कृतिक परम्परालाई प्रतिनिधित्व गर्छ ।
• धार्मिक महत्व
  साउनलाई भगवान शिवको महिना मानिन्छ। शिवलाई दूध र दूधबाट बनेका परिकारहरू मनपर्ने भएकाले यस दिन खीर चढाइन्छ र सेवन गरिन्छ ।
  २. सामाजिक महत्व
  साउन १५ को खीर खाने चलनले नेपाली समाजमा एकताबद्धता र सामुदायिक भावनालाई बलियो बनाउँछ:
• परिवार र समुदायको जमघट: यस दिन घरपरिवार, इष्टमित्र र साथीभाइहरूलाई बोलाएर खीर बाँडिन्छ, जसले गर्दा सामाजिक सम्बन्धहरू मजबुत हुन्छन् ।
• सांस्कृतिक पहिचान: “असार १५ दही-चिउरा खानू, साउनको १५ खीर” भन्ने लोकप्रिय भनाइले यस परम्पराको महत्वलाई झल्काउँछ ।
• आर्थिक प्रभाव: यस दिन दूधको खपत धेरै बढ्छ, जसले गर्दा डेरी उद्योगलाई फाइदा पुग्छ ।
  ३. स्वास्थ्यको दृष्टिकोणबाट खीरको महत्व

खीर न केवल स्वादिष्ट हो, यसले शरीरलाई पोषण पनि प्रदान गर्छ। यसको स्वास्थ्य सम्बन्धी फाइदाहरू यसप्रकार छन्:

• रोग प्रतिरोधक क्षमतामा वृद्धि: वर्षाको मौसममा संक्रमण रोगहरू (जस्तै दाद, खटिरा, लुतो) बढी देखिन्छन्। खीरमा रहेका दूध, घिउ, मसला र सुख्खा फलहरूले प्रतिरक्षा प्रणालीलाई बलियो बनाउँछन् ।
• पाचनमा सहज: खीर नरम हुने भएकाले बच्चा, बिरामी र वृद्धहरूका लागि पनि उपयुक्त हुन्छ ।
• पोषक तत्वहरूको स्रोत:
• दूधबाट क्याल्सियम र प्रोटिन
• चामलबाट कार्बोहाइड्रेट
• घिउ र नरिवलबाट स्वस्थ फ्याट्स
• मसलाहरू (ल्वाङ, दालचिनी, मरिच) बाट औषधीय गुण ।
  ४. वैज्ञानिक दृष्टिकोण:
  किन साउनमा खीर खानु उपयुक्त?
  खीर खाने परम्पराको पछि वैज्ञानिक तर्कहरू पनि छन्:
• मौसमी अनुकूलन: साउनमा हरियाली बढी हुने भएकाले गाईभैँसीले धेरै दूध दिन्छन्, जसले गर्दा दुग्ध उत्पादन बढ्छ। यसैले यस समयमा खीर बनाउन सजिलो हुन्छ ।
• शरीरको तापक्रम नियन्त्रण: गर्मी र आर्द्र मौसममा खीरले शरीरलाई शीतलता प्रदान गर्छ र थकान कम गर्छ ।
• आयुर्वेदिक दृष्टिकोण:
  आयुर्वेद अनुसार, खीरमा हालिने मसलाहरू (जस्तै दालचिनी, मरिच, केसर) ले पाचनशक्ति बढाउँछन् र रोगप्रतिरोधक क्षमतामा सुधार गर्छन् ।

५. निष्कर्ष:
परम्परा र आधुनिकताको सन्तुलन
साउन १५ को खीर खाने चलनले नेपाली संस्कृति, स्वास्थ्य र विज्ञानको सुन्दर समन्वय प्रस्तुत गर्छ। यसले केवल धार्मिक विश्वास मात्र होइन, मानिसहरूको स्वास्थ्य र सामाजिक एकतालाई पनि बढावा दिन्छ। आजका युवा पुस्तालाई यस परम्पराको महत्व बुझ्न र यसलाई जोगाउन आवश्यक छ।

यसरी, साउन १५ को खीर खाने दिन नेपाली जीवनशैलीको एक अभिन्न अंग हो, जसले हाम्रो सांस्कृतिक विरासतलाई अझै पनि जिउँदो राखेको छ।

– कटारी -१० उदयपुर
स्नातकोत्तर भौतिक विज्ञान