कटारी नगरपालिकाको माथिल्लो भेगको विश्लेषण र भविष्यको दिशा

भूमिका र सामान्य परिचय

कटारी नगरपालिकाको वडा नं. ९, १०, ११, १३ र १४ उदयपुर जिल्लाको पहाडी भेगमा पर्ने महत्त्वपूर्ण क्षेत्रहरू हुन्। यी वडाहरू नगरपालिकाको उत्तरी भागमा पर्दछन् र भौगोलिक रूपमा चुनौतीपूर्ण क्षेत्रहरू मानिन्छन्। यी पाँच वडाको कुल क्षेत्रफल १२५ वर्ग किलोमिटर रहेको छ भने जनसंख्या २०७८ को जनगणना अनुसार १८,५८६ रहेको छ । हाल यी वडाहरूले छुट्टै गाउँपालिका बनाउनको लागि माग गरिरहेका छन् जसलाई नगरसभाले पारित गरि प्रदेश सरकारसम्म पुर्याएको छ।

भौगोलिक विशेषता र जलवायु

यी वडाहरू महाभारत श्रृङ्खलाको फेदीमा अवस्थित छन् र भित्री मधेश क्षेत्रमा पर्दछन्। वडा नं. ९ लिम्पाटारमा “केही समथर भूभाग त केही पहाडको भौगोलिक बनावट” रहेको छ भने यहाँ “मध्यम खालको समशीतोष्ण हावापानी” रहेको छ । वडा नं. ११ हर्देनी र बेतेनी को हावापानी चिसो प्रकारको रहेको छ भने यहाँबाट “उत्तरपट्टिबाट विभिन्न किसिमका हिम श्रृङ्खलाको अवलोकन गर्न सकिने” र “पूर्व दक्षिण तर्फ तराई तथा भित्री मधेशका समथर भूभागको अवलोकन गर्न सकिने” विशेषता रहेको छ । यसै गरी वडा न° १० , खेती योग्य भूमीमा धनि र सोरुङ्ग खोलाद्वारा सिञ्चित सोरुङ्ग छबिसेको फाँट महाभारतको फेदिमा रहेको छ्। यसैगरि १३ न ° वडा मयाङ्खु पर्दछ्। जस्को हावा पानी र भूबनोट वडा न° १० सम्म ठ्याक्कै मिल्न जान्छ्। कटारी नगर पालिकाको उत्तरी बिन्दुमा रहेको वडा १४ हो जसमा लेखानी र घुर्मी बजार पर्दछ्। कटारी नगर पालिकाको सबै भन्दा अग्लो ठाउ पनि यहि लेखानिको रमाईलो डाँडा पर्छ्। पर्यटकिय र ब्यापारिक ठाउको रुपमा स्थान बनाएको छ यस रमाईलो डाँडाले।

जनसांख्यिकीय विवरण र जातीय संरचना

यी वडाहरूमा विविध जातजातिको बसोबास रहेको छ। वडा नं. ९,१०,११,१३ र १४ मा विभिन्न जातजाति र भाषाभाषीहरूको बसोबास रहेको छ । नगरपालिकाको सामान्य जातीय संरचना अनुसार यहाँ बाहुन, क्षेत्री, मगर, थारु, तामाङ्ग, राई, गुरुङ्ग, लोपोन्मुख हायु, मधेशी मुलका, लगायत विभिन्न जातिको समुदाय बसोबास गर्दछन् । समग्रमा कटारी नगरापालिका अन्य वडामा रहेका जनजातिले नै यी पाँच वडाको पनि प्रतिनिधित्व गर्छ्न्।

धार्मिक मूल्य मान्यता र सांस्कृतिक विशेषता

यी वडाहरूमा हिन्दु धर्मको प्रभुत्व रहेको छ भने बौद्ध, किरात, इस्लाम लगायत अन्य धर्मावलम्बीहरू पनि बसोबास गर्दछन्। नगरपालिकाको सामान्य धार्मिक परिवेश हेर्दा यहाँ हिन्दु संस्कृति प्रमुख रूपमा रहेको देखिन्छ। वडा नं. ११ को , हर्देनी अनि बेतेनी, ९ न° को लिम्पाटार, सोरुङ्ग छबिसेको ककनी र महादेब स्थान, लेखानीको रमाईलो डाँडा क्षेत्रलाई पर्यटकीय क्षेत्रको रूपमा विकास गर्ने प्रयास भइरहेको छ , जसले गर्दा यस क्षेत्रको धार्मिक पर्यटनको सम्भावना पनि रहेको देखिन्छ।

आर्थिक गतिविधि र आम्दानीको स्रोत

यी पाँच वडाहरूमा आम्दानीको मुख्य स्रोत कृषि रहेको छ। यि क्षेत्रका मुख्य उत्पादनमा “धान, मकै, गहु कोदो, फापर, भटमास, मास, मस्याम” समावेश छन् भने नगदे बालीमा “अदुवा, आलु, अलैची, खुर्सानी” र फलफूलमा “सुन्तला, कागती, जुनार, निबुवा” उत्पादन हुने गर्दछ । वडा नं. ११ मा “मौसमी तथा बेमौसमी तरकारी, सुन्तला, अदुवा, अम्लिसो” आदिको उत्पादन हुने गरेको छ ।

कटारी नगरपालिकाको सामान्य आर्थिक गतिविधि हेर्दा यहाँका मानिसहरूको आय आर्जनको मुख्य स्रोत “खेतीपाती तथा पशुपालन” रहेको छ भने हाल “नोकरी, व्यापार-व्यवसाय, साना तथा घरेलु उद्योग, सरकारी सेवा” आदिमा पनि मानिसहरू संलग्न भएका छन् । चुनढुँगाको खानी प्रचुर मात्रामा रहेको यस क्षेत्रबाट चुनढुँगा सिमेन्ट उद्योगमा निर्यात हुन सक्ने भएकाले यो पनि आयको एउटा सम्भाब्य स्रोत हुन सक्छ्।

स्वास्थ्य सेवा र शिक्षा

यी वडाहरूमा स्वास्थ्य सेवाको अभाव देखिन्छ। नगरपालिकाको मुख्य अस्पताल वडा नं. ४ मा रहेको छ जसमा १५ बेड छन् । हालै यस नगर अस्पताल लाई प्रादेशिक अस्पतालको रुपमा स्तरबृद्दि गरिएको छ्।तर पहाडी वडाहरुमा स्वास्थ्य सेवाको अभाब रहेको छ। यी पहाडी वडाहरूका निवासीहरूले स्वास्थ्य सेवाको लागि धेरै पटक कटारी बजार, मिर्चैया, गाईघाट, बिराटनगर, धरानसम्म आउनुपर्ने अवस्था छ। शिक्षाको क्षेत्रमा यस क्षेत्रमा विभिन्न तहका विद्यालयहरू रहेका छ्न तर उच्च शिक्षाको लागी कुनै स्नातक पढाई हुने क्याम्पस छैनन्। उच्च शिक्षाका लागी कटारी बजार, गाईघाट तथा अन्य जिल्ला धाउनु पर्ने बाध्यता रहेको छ्।

रोजगारीको अवस्था

यस क्षेत्रमा रोजगारीको अवस्था सन्तोषजनक छैन। धेरै युवाहरू रोजगारीको लागि विदेश वा नेपालको अन्य शहरहरूतर्फ पलायन गर्न बाध्य छन्। स्थानीय स्तरमा कृषि, पशुपालन, साना व्यवसाय र सरकारी सेवा मुख्य रोजगारीका स्रोत हुन्। चुनढुँगा खानी र यससँग सम्बन्धित उद्योगहरूले निकट भबिष्यमा केही मात्रामा रोजगारीको अवसर प्रदान गर्न सक्ने संभाबना रहेको छ।

सडक सञ्जालको अवस्था

यी पहाडी वडाहरूको सडक सञ्जालको अवस्था सन्तोषजनक छैन। वडा नं. ४ को “कटारी बजारदेखि सिद्धिचरण राजमार्गको सडक हुदै सोलुखुम्बु जिल्ला र खोटाङ्गको हलेसी महादेव हुदै दिक्तेल बजारसम्म जाने सडकको विस्तार” भएको छ तर बाटो हिँउदमा धुलाम्मे, बर्षामा हिलाम्मे र कच्ची छ, त्यसैले पहाडी वडाहरूको आन्तरिक सडक सञ्जाल कमजोर अवस्थामा रहेको छ। यसले यी क्षेत्रहरूको विकासमा ठूलो बाधकको रूपमा पहिचान बनाएको छ्।

भौगोलिक पहुँचको समस्या:
पहाडी भेग भएको हुनाले यातायात र यसले जनित अन्य समस्याहरू
-स्वास्थ्य सेवाको अभाव: नजिकैमा पर्याप्त स्वास्थ्य संस्था नभएको
-शिक्षाको कमी : उच्च शिक्षाको सुविधा सीमित
-रोजगारीको अभाव: स्थानीय युवाहरूको लागि रोजगारीको सीमित अवसर
-आधारभूत पूर्वाधारको कमी: सडक, पानी, बिजुली जस्ता आधारभूत सुविधाको अभाव
-प्रशासनिक उपेक्षा: केन्द्रीय नगर क्षेत्रभन्दा यी वडाहरूमा विकास कार्य धेरै कम

समस्या समाधानका उपायहरू

-गाउँपालिका गठन: वडा नं. ९,१०,११,१३ र १४ लाई मिलाएर छुट्टै गाउँपालिका गठन गर्ने
-सडक सञ्जाल विस्तार: यी क्षेत्रहरूमा आन्तरिक सडक सञ्जाललाई प्राथमिकताको आधारमा विकास गर्ने।
-स्वास्थ्य सेवा विस्तार: प्रत्येक वडामा कम्तीमा एक स्वास्थ्य चौकी स्थापना गर्ने
-कृषि विस्तार: स्थानीय उत्पादनहरूको व्यावसायीकरण गरी आय वृद्धि गर्ने
-पर्यटन विकास: वडाका पर्यटकीय सम्भावना भएका क्षेत्रहरू विकास गर्ने
-साना उद्योग प्रवर्द्धन: स्थानीय कच्चा पदार्थमा आधारित साना उद्योग स्थापना
-स्थानीय बजार ब्यबस्थापन

छुट्टै गाउँपालिका गठनका लागि गरिएका कार्यहरू

1. जनआवाज उठाउने: स्थानीय निवासीहरूले विभिन्न माध्यमबाट आफ्नो माग राख्दै आएका छन्। यसमा शान्तिपूर्ण प्रदर्शन, ज्ञापनपत्र बुझाउने जस्ता कार्यक्रमहरू समावेश छन्।

2. तथ्याङ्क संकलन : नगरपालिकाले यी वडाहरूको विस्तृत तथ्याङ्क संकलन गरेको छ जसमा जनसंख्या, भौगोलिक अवस्था, आर्थिक गतिविधि जस्ता विषयहरू समावेश छन्।

3. प्रस्ताव तयारी : गाउँपालिका गठनको औचित्य सिद्ध गर्न विस्तृत प्रस्ताव तयार गरिएको छ जसमा यी वडाहरूको विशेष आवश्यकताहरू उल्लेख गरिएको छ।

4. समन्वय बैठकहरू : नगरपालिका, प्रदेश सरकार र स्थानीय नेताहरू बीच समन्वय बैठकहरू सम्पन्न भएका छन्।

छुट्टै गाउँपालिका बनाउने माग र कारण

यी पाँच वडाहरूले छुट्टै गाउँपालिका बनाउन माग गरिरहेका छन्। यसको मुख्य कारणहरू यस प्रकार छन्:

१. भौगोलिक दूरी: यी वडाहरू नगरपालिका केन्द्रबाट धेरै टाढा छन्
२. विकासको असमान वितरण: नगरपालिकाको विकास कार्य केन्द्रीय क्षेत्रमा केन्द्रित भएको
३. सांस्कृतिक पहिचान: यी क्षेत्रहरूको छुट्टै सांस्कृतिक पहिचान रहेको
४. प्रशासनिक सुविधा: स्थानीय स्तरमै निर्णय प्रक्रिया गर्न सजिलो हुने

छुट्टै गाउँपालिका भएमा हुने फाइदाहरू

१. स्थानीय स्वशासन: स्थानीय निवासीहरूले आफ्नै क्षेत्रको विकासका लागि निर्णय गर्न सक्ने
२. स्थानिय विकास कार्यमा बिस्तार: यी क्षेत्रका विशेष आवश्यकतामा ध्यान केन्द्रित गर्न सकिने
३. बजेट ब्यबस्थापन: छुट्टै बजेट पाएर आफ्नै प्राथमिकताका आधारमा खर्च गर्न सकिने
४. सामुदायिक सहभागिता : स्थानीय जनताको सहभागिता बढ्ने
५. प्रशासनिक पहुँच : नागरिकहरूले प्रशासनिक सेवा सजिलै प्राप्त गर्न

निष्कर्ष र सुझाब

कटारी नगरपालिकाका यी पाँच पहाडी वडाहरू (९,१०,११,१३,१४) भौगोलिक, सांस्कृतिक र आर्थिक दृष्टिले विशेष महत्त्व राख्छन्। यी क्षेत्रहरूको विकासका लागि छुट्टै गाउँपालिका बनाउने माग उचित देखिन्छ तर यसका लागि निम्न कदमहरू आवश्यक छन्:

1. प्रदेश/संघीय सरकारको स्विकृति: संवैधानिक प्रक्रिया पूरा गर्ने
2. आर्थिक व्यवस्था : नयाँ पालिकाको लागि पर्याप्त बजेट व्यवस्था
3. पूर्वाधार विकास : सडक, स्वास्थ्य, शिक्षाको विस्तार
4. स्थानीय सहभागिता : जनतालाई प्रक्रियामा साथ दिने

यसरी यी वडाहरूको छुट्टै पहिचान र विकास गर्न सकेमा केवल स्थानीय जनताको जीवनस्तरमा सुधार हुने मात्रै छैन, समग्र रूपमा उदयपुर जिल्लाको विकासमा पनि ठूलो योगदान पुग्नेछ।कटारी नगरपालिकाको वडा नं. ९, १०, ११, १३ र १४ भौगोलिक, सांस्कृतिक र आर्थिक दृष्टिले विशेष महत्त्व राख्ने क्षेत्रहरू हुन्। यी क्षेत्रहरूमा विकासको अपार सम्भावना भएतापनि हालसम्म पर्याप्त विकास नभएको देखिन्छ। यी वडाहरूले गरेको छुट्टै गाउँपालिका बनाउने माग विचारणीय छ किनभने यसले स्थानीय विकासलाई गति दिन सक्छ। तर यसका लागि पर्याप्त आर्थिक संसाधन, मानव संसाधन र तिनै तहको सहयोग आवश्यक छ। सरकार, स्थानीय निकाय र स्थानीय निबासीको बृहत्तर समन्वयनबाट मात्र यसले गतिको छलाङ मार्न सक्छ् साथै सम्भब पनि छ।
सन्दर्भ सामग्री
– पत्रपत्रीका
– ⁠ नगरपालिकाको तथ्याङ्क
– ⁠ जनगणना २०७८

-स्नात्तकोत्तर भौतिक शास्त्री
कटारी १०